Harvard Üniversitesinde çalışan ve Uyku Komitesi‘nin müellifi olan hayal araştırmacısı Deirdre Barrett, “Ne kadar düş psikoloğu varsa, ‘Rüya görmenin gayesi nedir?’ sorusuna da o kadar çok cevap alırsınız” diyor.

Avusturyalı sinirbilimci ve psikoanalizin kurucusu Sigmund Freud, çok tartışılan 1899 tarihli Hayallerin Yorumu kitabında düşlerin, ruhumuzun derinliklerinde gömülü ve çözülmemiş çatışmalara dair hayati ipuçları sunduğunu söylüyor. Bu görüşe katılmayanlar, Freud’un hayal yorumlarının cinselliğe çok odaklanmış, yüksek oranda öznel ve doğrulanması imkansız görüşler olduğunu ileri sürmüşler. Tahlil yapan iki farklı kişi, tıpkı rüyayı büsbütün farklı okuyabilir ve kimin haklı olduğunu bilmenin objektif bir formülü yoktur.

TEHLİKELİ DURUMLARI CANLANDIRMAK VE ONLARI ANLAMAK İÇİN

Popular Science Türkçe’de yar aldığına nazaran Freud’dan beri geçen onlarca yıl içerisinde, neden hayal gördüğümüze dair öbür bilim insanları da alternatif açıklamalar sundu. Bunların en önde gelenlerinden biri de Finli sinirbilimci ve psikolog Antti Revonsuo‘nun 2000 yılında ileri sürdüğü tehdit canlandırma kuramı.

Bu görüşe nazaran düş görmek, antik bir biyolojik savunma sistemi. Beyinlerimiz tehlikeli durumları canlandırarak, tehditleri tanımak ve onlardan kaçınmak için gereken hünerleri prova ediyor; bir nevi hayatta kalmak için sanal gerçeklik eğitim alanı üzere. 2005 yılında savaş ve travmaya maruz kalan çocukların düşlerinin incelendiği bir çalışma bu kurama dayanak sağlıyor. Travmatize olmamış Finli çocuklarla karşılaştırıldığında bu çocuklar daha sık düş gördüklerini ve bu hayallerin şiddetli tehditlerle dolu olduğunu söylemiş ki bu durum, çocukların zihinlerinin tehlikeyle nasıl çaba edileceği konusunda antrenman yaptığını akla getiriyor.

Fakat tehdit simülasyonu kuramı bile tartışmalı. 2008 yılında yürütülen ve Güney Afrika’da hata oranı yüksek bölgelerde oturan şahısların Wales eyaletindeki düşük oranlı kabahat bölgelerinde oturanlarla karşılaştırılması, gerçek hayatta daha fazla tehditle karşı karşıya olmalarına karşın Güney Afrikalı iştirakçilerin aslında Gal emsalleri kadar tehdit içeren düya görmediklerini aktarmış. Bu durum, beynin travmaya maruz kaldığında hayalleri kullanarak tehlike canlandırması yaptığı görüşüne meydan okuyor.

Bir diğer kuramda ise düşlerin yalnızca bellek pekişmesinin bir yan eseri olduğu ileri sürülüyor; yani beynin biz uyurken yeni anıları tekrar oynatma ve pekiştirme yolunun. Beynin hipokampus ve neokorteks bölgesi birlikte çalışıp yeni bilgileri belgelerken, bunları eski anılarla da harmanlıyor olabilirler ve böylece düş biçiminde yaşadığımız, çoklukla de tuhaf olan bu karışımlar ortaya çıkıyor.

Rüyanın his düzenleme kuramına nazaran hayaller, bilhassa olumsuz tiptekiler olmak üzere hisleri işleyip yönetmemize de yardımcı olabilir. Kısa mühlet evvel boşanan ve depresyon yaşayan bireylere odaklanılmış araştırmalarda, hayallerinde eski eşlerini gören şahısların ruh hallerinde bir yıl sonra kıymetli güzelleşmeler olabildiği gösterilmiş; bilhassa de hayalleri canlı ve duygusal istikametten zenginse. Bir öbür çalışmada ise uykudan evvel başlarından geçmiş gerilimli olaylarla ilgili düş gören bireylerin, sonraki gün uyandıklarında bu olaylarla ilgili daha olumlu hissettikleri bulunmuş. Bu durum, duygusal ıstırabın dayanıklılığa dönüşmesinde hayallerin bize yardımcı olabileceğini akla getiriyor.

Yakın vakit evvel yürütülen beyin görüntüleme çalışmaları da bu fikri destekliyor. Sık sık dehşetle bağlantılı düşler yaşayan bireylerin beyinlerinin kaygı merkezleri, uyanık oldukları sırada daha düşük faaliyet gösteriyor. Bu durum ise kelam konusu düşlerin bir çeşit gece terapisi misyonu görüyor olabileceğine ve biz uyanık iken hislerimizi daha düzgün düzenlememize yardımcı olduğuna işaret ediyor.

Son olarak Barrett, yanlış soruyu soruyor olabileceğimizi öne sürüyor: “Benzer lakin nadiren sorduğumuz bir soru daha var: ‘Düşünmenin gayesi nedir?’ sorusu” diyor. Uyanık zamanlarımızdaki niyetin pek çok fonksiyon sergilemesi üzere (planlamadan sorun çözmeye ve hayal kurmaya kadar), hayaller da bu türlü bir şey yapıyor olabilir. “Rüya görmenin pahası, sahip olduğu farklılıkta yatıyor. Kendine mahsus bir fikir biçimi bu; uyanık zamanlarımızdaki bilişsel kabiliyetimize destek yapan ve zenginleştiren bir biçim.”

Aslında kimi araştırmacılar, düşlerin gün içerisinde bizi zorlayan sorunların çözülmesi için eşsiz bir zihin alanı sunduğunu düşünüyor. Bu değişmiş beyin durumunda, imgelemeden sorumlu beyin bölgeleri daha etkin hale geliyor ve zihnin görselleştirme gerektiren sorunları çözmesine imkan sağlıyor. Tarih bu hususta meşhur örneklerle dolu: Mary Shelley söylenenlere nazaran Frankenstein’ın temel sahnelerini düşünde görmüş; Alman kimyacı August Kekule akaryakıtın çember yapısına düşünde rastlamış ve Rus kimyager Dimitri Mendelev’in düşünde da periyodik element tablosunun son hali varmış.